Governance vraagstukken binnen de water-energie nexus
Wat is systeemintegratie en hoe geef je het proces ernaartoe goed vorm? Deze vraag stond centraal in mijn scriptie onderzoek, waarvan de resultaten vorige week werden voorgelegd aan Waternet, AGV en de Gemeente Amsterdam. In de vorm van een workshop werden de governance vraagstukken die ontstaan bij het koppelen van verschillende infrastructuren zoals water en energie bediscussieerd.
Introductie systeemintegratie
Hoogleraar gebiedsontwikkeling aan de TUDelft Ellen van Bueren startte de workshop met een korte inleiding over de transitie van ons huidige lineaire systeem richting een meer circulaire vorm van ontwikkelen. Begrippen als “reduce”, “reuse”, “repair” en “recycle” staan hierbij centraal, en scheppen de randvoorwaarden voor een optimaler gebruik van onze grondstoffen met als direct gevolg de verbinding tussen systemen.
Behalve het feit dat het koppelen van aanvankelijk op zichzelf staande infrastructurele systemen vraagt om technologische innovatie, is er op institutioneel niveau ook verandering nodig. De drie casussen Cityplot in Buiksloterham (Amsterdam), Waterschoon in Noorderhoek (Sneek) en EVA Lanxmeer (Culemborg) lagen aan de basis van mijn onderzoek naar de kansen en uitdagingen die voortkomen uit de ruimtelijke en institutionele aspecten van systeemintegratie. (Afval)water en energie stromen zijn in alle drie deze gebiedsontwikkelingen met elkaar verbonden: zo wordt in Amsterdam en Sneek gebruik gemaakt van afvalwater om biogas, warmte en nutriënten terug te winnen, en ligt het pompstation voor drinkwater in Culemborg aan de basis van het stadwarmtenetwerk van de wijk.
Overheid of markt?
Hoewel de watersector grotendeels door overheidsbedrijven wordt vertegenwoordigt, is de energiesector deels geprivatiseerd. Sinds de liberalisering in 2001 is het leveren van energie in handen van de markt, terwijl aanleg de aanleg van infrastructuur nog steeds als een overheidstaak wordt beschouwd. Dit wekt vragen op betreft de levering van warmte. Hiervoor gelden nog geen duidelijke afspraken, en omdat energiesystemen in principe een maatschappelijk doel dienen zou het een mooie kans kunnen zijn om als overheid op te pakken.
Aan de andere kant wordt het zeggenschap hebben vanuit de burger op steeds grotere waarde geschat in onze samenleving. Energiesystemen die bestuurd worden door de overheid beperken dat in zekere zin door minder keuzevrijheid te bieden. Hiervoor zijn meerdere oplossingen denkbaar. De aanleg van één groot netwerk, waarbij verschillende leveranciers in de gelegenheid worden gesteld om te leveren behoort tot de mogelijkheden, mits zij de (financiële) risico’s aandurven…
Systeemintegratie in gebiedsontwikkeling
Warmte uit water biedt een uitstekend alternatief voor onze huidige gas aansluitingen. Sterker nog, deze koppeling lijkt een onmisbare en noodzakelijke bijdrage te gaan leveren voor het verwarmen van onze steden in de toekomst. Hoewel het een mooie kans biedt, werd tijdens de workshop opgemerkt dat moet worden gezorgd voor een robuust systeem dat alleen wordt toegepast als het een toegevoegde waarde heeft. Alternatieven moeten daarbij telkens worden afgewogen. Dat betekent dat we waarschijnlijk niet uitkomen op 1 systeem, maar verschillende systemen die elk zijn geselecteerd op basis van geschiktheid voor de locatie.
Het integreren van water en energie vindt dus plaats in een ruimtelijke context, en het is belangrijk om te kijken welke partijen zich hierin bevinden. Binnen gebiedsontwikkelingen is de gemeente vaak een belangrijke speler. Het invoeren van een bepaald beleid zou kunnen helpen om systeemintegratie vroeg in het besluitvormingsproces te krijgen. Consensus wordt echter bereikt door zowel beleid van bovenaf als motivatie van onderaf. Beiden zijn nodig om tot een transitie te komen in een organisatie, alhoewel dit waarschijnlijk met verschillende snelheden gebeurt. Een belangrijke toevoeging dit wordt genoemd is dat van onderaf zeker helpt, maar beslissingen uiteindelijk op bestuurlijk niveau worden genomen. De vraag blijft bestaan hoe je zo’n cultuurverandering binnen de gehele organisatie op een zo goed mogelijke manier bereikt.
Het betrekken van stakeholders
Niet alleen binnen, maar ook buiten de organisatie moet zo’n systeemintegratie proces worden vormgegeven. Het is noodzakelijk om de initiatiefnemers, stakeholders en partijen die de belangrijkste risico’s beheren te betrekken in een vroeg stadium van het proces. Desalniettemin zijn gebiedsontwikkelingen en systeemintegratie vaak lange termijn projecten, en niet voor iedereen op hetzelfde moment interessant om aan bij te dragen. Circulaire systemen vertegenwoordigen een waardeketen wat betekent dat de gehele keten betrokken moet zijn, ook de industrie.
Wat betreft één specifieke stakeholder komt nog een extra uitdaging kijken: de toekomstige bewoner. Het is van belang om bewoners op een bepaalde manier te betrekken, en essentieel voor genoeg draagvlak en een succesvol eindresultaat. De grenzen hiervoor moeten nog worden onderzocht. Want hoewel participatie tijdens de ontwikkeling eigenlijk als “key to success” wordt gezien, is dit vaak nog niet het geval. Daarnaast lijkt keuzevrijheid maar tot een bepaalde hoogte mogelijk: men kiest voor het gebied om te gaan wonen, en dat zit vast aan een bepaald sanitatie systeem. Factoren zoals volksgezondheid, beheer(s)baarheid en aanspreekbaarheid spelen mee in de mening dat sanitatie infrastructuur alleen collectief kan.
Behalve dat de workshop een nuttige reflectie was op mijn eigen conclusies, betekende het ook weer een nieuwe gelegenheid voor stakeholders om over complexe governance vraagstukken rondom de water-energie nexus in gesprek te gaan. Opvallend was dat er veel consensus was tussen partijen over de essentie van het organiseren van zo’n proces, maar dat de vraag blijft bestaan hoe je dit het best en zo snel mogelijk bereikt. Een goeie reden voor een vervolg, waarbij dan ook de energiesector en industrie zouden moeten aanschuiven als je het mij vraagt!
Door: Eva Ros, Master Student Management in the Built Environment TUDelft