Taal van Transitie: reflectief en reflexief
Reflexief Interactief Ontwerpen (RIO) heeft aan de wieg gestaan van verschillende Koppelkansen activiteiten, zoals de leergang systeeminnovatie. Zelf volg ik op dit moment een cursus reflexief monitoren. Dat is geen typefout, al staat reflectie wel centraal. Huh? Hoe zit dat?
Eerst een definitie van het bekendere woord ‘reflectie’. Volgens de Dikke van Dale betekent dat 1) weerkaatsing, 2) overweging, bespiegeling. Reflecteren doen we allemaal, bewust en onbewust. Vaak nemen we weinig tijd om ergens bewust op te reflecteren en hollen we door omdat we het druk hebben. We hebben ook onze vaste routines en werkwijze nodig om het werk gedaan te krijgen.
Bij een noodzaak tot verandering, zoals bij transities, is het wel essentieel om te reflecteren. Dan is het zaak om bewust even stil te staan bij een vraagstuk en de stap te maken van ‘doen we dingen die we doen goed’ naar: ‘doen we eigenlijk wel de goede dingen?’ Een deelnemer uit de leergang systeem innovatie van de vorige editie zag het belang van bewust reflecteren en reserveert er nu een vast plaatsje voor in zijn agenda, omdat hij weet dat het er anders bij in schiet.
Reflexiviteit van systemen
Reflectie kan belangrijk zijn in relatie tot het eigen handelen, de samenwerking, een specifieke opgave of een gekozen aanpak. Bij systeeminnovaties speelt ook reflectie op de structuren en systemen een belangrijke rol. Juist op dat systeemniveau komt reflexiviteit om de hoek kijken.
Grondleggers van ‘Reflexief Interactief Ontwerpen’ (RIO) (Bos, 2010) en reflexief monitoren (van Mierlo et al, 2010) hebben de term ontleend aan het begrip ‘reflexieve modernisering’ (Beck et al. 1994). Ulrich Beck en collega’s beschreven de moderne Westerse maatschappij als een systeem dat door de verschillende negatieve bij-effecten, uiteindelijk (de basisideeën van) diezelfde maatschappij ondermijnen. Een voorbeeld: verkeer en bouwprocessen stoten broeikassen uit, die leiden tot klimaatverandering. Dit leidt tot hittestress en overstromingen, die vervolgens de maatschappij ondermijnen. Deze zelfconfrontatie met de grenzen van systemen vraagt om een ombuiging van negatieve reflexiviteit (het zelf ondermijnende systeem) naar positieve reflexiviteit (een zichzelf versterkend systeem). Reflexiviteit staat daarmee ook voor ‘reflectie op een reflectie’. RIO biedt ruimte voor een reflectie op de analyse van dominante systemen en op de achterliggende behoeften en vooronderstellingen. Op die manier ontstaat er ruimte om naar andere oplossingen te zoeken (Bos, 2010; Naus, 2019).
Versterken van systemen
Bij transities past geen vastgesteld routeplan, maar een meer zoekend proces waarin iteratie en reflectie belangrijk zijn. Dat is een enorme uitdaging voor professionals die werken aan transities en met veel onzekerheden te maken krijgen. Voor onderzoekers die transities volgen, betekent het ook een uitdaging: de oude manieren van het monitoren van een vastomlijnd project volstaan niet meer. Hoe kun je bijdragen aan een transitie die met veel onzekerheid is omgeven? Het bevorderen van reflectie speelt daar een belangrijke rol bij.
“Ik volg nu de cursus ‘reflexief monitoring’, om me beter te equiperen (zie ook van Mierlo et al. 2010). De cursus wordt georganiseerd door DRIFT en gegeven door Barbara van Mierlo van Wageningen University & Research (WUR) en PJ Beers van DRIFT en HAS University of Applied Sciences.”Als actieonderzoeker hoop ik bij te dragen aan positieve reflexiviteit en het versterken van systemen door middel van reflectie: niet als en soort vage, open bespiegeling, maar juist gericht en constructief. Ik hoop die lessen straks toe te passen voor het IGP Haven-Stad.
Edith van Ewijk, Postdoc onderzoeker Stepping Out project, UvA en TU Delft
Bronnen
Beck, U., Giddens, A., & Lash, S. (1994). Reflexive modernization: Politics, tradition and aesthetics in the modern social order. Stanford University Press.
Bos, A. P. (2010). Reflexive interactive design (RIO)= Reflexive interactive design (RIO) (No. 344). Wageningen UR Livestock Research.
Naus, J. (2019). Systeeminnovatie, hoe doe je dat eigenlijk? Een verslag van de eerste Masterclass Reflexief Interactief Ontwerpen, 16 september 2019, Koppelkansen,
Van Mierlo, B. C., Regeer, B., van Amstel, M., Arkesteijn, M. C. M., Beekman, V., Bunders, J. F. G., … & Leeuwis, C. (2010). Reflexive monitoring in action. A guide for monitoring system innovation projects. Communication and Innovation Studies, WUR; Athena Institute, VU.