Oefensessie Co-creatie Waternet: Afdeling Assetmanagement proeft en krijgt de smaak te pakken

“De mensen hier laten zich lastig in een hokje plaatsen. Ze denken graag erbuiten. Dit soort ontwikkelingen sluit daar goed bij aan.”

Op 14 november waagde de afdeling Assetmanagement Waterketen van Waternet zich aan een oefensessie co-creatie. De sessie vond plaats in het kader van een afdelingsuitje. De bijeenkomst in Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond te Amsterdam werd gefaciliteerd door het kernteam van het Koppelkansen Traject. Het belangrijkste doel was oefenen met co-creatie. Deelnemers werden uitgedaagd vrij te denken.

Voor aanvang was er nog veel onduidelijkheid: Co-creatie, wat is dat eigenlijk? Waarom zou Waternet daaraan meedoen? En wat levert het mij persoonlijk op?

Al doende werd het steeds iets duidelijker. Co-creatie is een manier om invulling te geven aan de grote maatschappelijke uitdagingen waar de stad zich voor gesteld ziet: o.a. de energietransitie, de circulaire economie en het klimaatbestendig maken van de stad. Deze opgaven kunnen niet mono-sectoraal worden opgelost; ze vereisen een heel nieuwe vorm van samenwerking. In plaats van het eigen belang gaat co-creatie uit van de maatschappelijke opgave. Het is een manier om samen meer te creëren dan je individueel had kunnen bereiken. Het vraagt om buiten de eigen koker denken. En in plaats van belemmeringen wordt er gedacht in toekomstbeelden, scenario’s en mogelijkheden; niet ‘ja, maar…’ maar ‘wat als…’.

Na enige koudwatervrees (lees: een vragende blik hier, een onwennige glimlach daar) waagden de deelnemers de sprong in het diepe. Met behulp van een kaart werd er in subgroepen nagedacht over de toekomst van Amstelstad, een transformatiegebied in Amsterdam Zuid-Oost dat fungeert als één van de drie casusgebieden in het Co-creatie Traject Koppelkansen. Hoe zou Amstelstad er in 2050 uit kunnen zien? Wat zou dit betekenen voor de water-infrastructuur? En welke slimme koppelingen met andere infrastructuren zijn er te maken?

De opbrengst van de oefensessie? Allereerst natuurlijk een aantal Waternetters die kennis hebben gemaakt met de dynamiek van co-creatie. Dat biedt aanknopingspunten voor de toekomst. Als bijkomend voordeel zijn er ook een aantal inhoudelijke uitkomsten gerealiseerd: diverse toekomstbeelden voor Amstelstad, een reeks stakeholders die relevant is voor het verwezenlijken van deze beelden, en een verzameling aandachtspunten ten aanzien van het co-creatie proces zelf. 

Toekomstbeelden Amstelstad

Deelnemers werd de vraag gesteld: Stel je loopt in 2050 met je kleinkind over de Arena Boulevard: Wat zie je? Daar konden de deelnemers wel mee uit de voeten. Het leverde een aantal (samengestelde) toekomstbeelden voor Amstelstad op die, ondanks de nadruk op leren/oefenen, het delen meer dan waard zijn:

Zelfvoorzienend Amstelstad: In dit toekomstbeeld voorziet Amstelstad in de eigen behoeften. Kleinschalige infrastructurele oplossingen maken het mogelijk om lokaal kringlopen te sluiten. Water speelt een belangrijke rol in de energievoorziening door middel van warmte-koude opslag en in de hoogbouw geïntegreerde micro-waterkrachtcentrales. Voedselvoorziening vindt plaats met behulp van verticale landbouw (bio-flats), waarbij nutriënten uit afvalwater worden teruggewonnen voor bemesting. Van brakke kwel in het gebied wordt met behulp van zonnepanelen drinkwater gemaakt voor mens en dier.

Venetië aan de Amstel: Door de onafwendbare zeespiegelstijging is het laaggelegen Amstelstad volledig onder water komen te staan. Het gebied is getransformeerd naar een drijvend woon-werkgebied met ronddobberende flexplekken en terrassen. Bootjes op waterstof varen heen en weer om mensen en goederen te vervoeren. In het zoute zeewater bevinden zich zeewierplantages en algenkwekerijen voor de voedsel- en energievoorziening.

De Nieuwe Grachtengordel: Met een knipoog naar de oude binnenstad is er in Amstelstad een moderne uitvoering van de grachtengordel gerealiseerd. Een innovatief aangelegd grachtenstelsel vormt de nieuwe levensader van het gebied. Vanuit de grachten zijn er stapsgewijs allerlei nieuwe functies gerealiseerd: het water wordt gebruikt voor transport, recreatie, en voor warmte en koude toevoer naar de grachtenpanden. De grachten zorgen voor een hoogwaardig woonklimaat, en het water is van aquarium-kwaliteit waardoor het zonder veel bewerkingen kan worden gedronken. Het zand uit de gracht is gebruikt om kwetsbare delen van het gebied op te hogen en te beschermen tegen de stijgende zeespiegel.

Inventarisatie stakeholders

Het ontwikkelen en realiseren van dit soort toekomstbeelden kan niet alleen. Er zijn veel verschillende partijen die hierbij een rol willen, kunnen of dienen te spelen. Dit werd duidelijk toen de deelnemers zich bogen over de vraag: Wie hebben we nodig? En wat hebben deze partijen nodig?

Uit de hapering in de discussie bleek dat dit een aanzienlijk moeilijkere vraag is dan het nadenken over toekomstbeelden. Is het eigenstandig fantaseren over de toekomst wellicht makkelijker dan jezelf verplaatsen in een andere partij? De gemeente Amsterdam werd in ieder geval meerdere keren genoemd als belangrijke stakeholder. De gemeente zou o.a. een rol kunnen spelen in het uitnodigen van stakeholders, het opstellen van belangengroepen en het organiseren van de samenwerking. Adequaat regisseurschap zal essentieel zijn om dit in goede banen te leiden.

Andere stakeholders die werden genoemd: nutsbedrijven, Rijkswaterstaat, waterschap, provincie, rijksoverheid, projectontwikkelaars, woningcorporaties, milieudiensten, onderwijsinstellingen, sportverenigingen, recreatie, technologiebedrijven, vervoersbedrijven, bouwbedrijven, pakketdiensten, lokale bedrijven en bewoners, enz. Hoewel er onvoldoende tijd was om te bedenken wat al deze stakeholders nodig zouden hebben, was er overeenstemming over het idee dat iedereen gebaat zou zijn bij een positieve business case. Maar hoe dit precies gerealiseerd kan worden…?

In aanvulling op de huidige behoeftes en rollen van stakeholders bleek het zinvol om na te denken over hoe deze behoeftes en rollen er in de toekomst uit zouden kunnen zien. Wanneer het toekomstbeeld (sterk) afwijkt van de huidige situatie – en dat lijkt noodzakelijk om invulling te geven aan de verschillende transitieopgaven – dan zal dat voor de meeste, zo niet alle partijen gevolgen hebben. Niet in de laatste plaats voor Waternet zelf, zo concludeerden ook de deelnemers.

In het kader van vrijdenken dachten deelnemers na over mogelijk nieuwe rollen voor Waternet. Eén van de ideeën die naar voren kwam is dat Waternet de weg zou kunnen vrijmaken voor nieuwe systemen door een grote opruimingsactie in de ondergrond te organiseren. Een ander idee was dat het bedrijf in de toekomst maatwerkdiensten (bijv. beheer en onderhoud van individuele systemen) zou kunnen aanbieden, niet alleen in Amsterdam en omstreken, maar ook in de rest van Nederland of zelfs internationaal. Alleen uitgaan van huidige rollen, behoeftes en verdienmodellen heeft dus zijn beperkingen.

Aandachtspunten co-creatie

Naast structurele veranderingen op lange termijn, zal co-creatie ook al op korte termijn vragen om aanpassingen in de manier van (samen)werken. Gedurende de oefensessie borrelden diverse vragen en zorgen op die relevant zijn voor co-creatie trajecten zoals Koppelkansen. Deze kunnen worden gebundeld (en plaatselijk aangevuld) zodat er een serie aandachtsgebieden voor co-creatie ontstaat:

Governance: Hoe richt je de regie, besluitvorming en coördinatie in? Het blijkt al best lastig om binnen kleine groepjes richting te geven; hoe gaat dat dan binnen grotere groepen? En als er een conflict ontstaat, wie gaat dan de beslissing maken? En hoe zorg je ervoor dat je kunt bijsturen, wetende dat het eindbeeld verandert naarmate de opgaven en oplossingen duidelijker worden?

Samenwerking: Hoe kun je samenwerking bevorderen wanneer denken vanuit het eigen belang toch nog vaak het makkelijkste is? En hoe zorg je ervoor dat je gebruik kunt maken van elkaars expertise?

Schaalniveau: Op welk schaalniveau moet je kijken? Is dat op straatniveau, op gebiedsniveau (zoals Amstelstad), op systeemniveau (bijv. afvalwater- en drinkwatersysteem) of is dat nog breder aangezien toekomstige systeemgrenzen nog niet duidelijk zijn?

Volgordelijkheid: Wat moet eerst en wat kan later? Hoe kun je de noodzaak om snel over te gaan tot actie verenigen met het belang om de zaken eerst goed te doordenken?

Communicatie: Hoe zorg je in gesprekken voor ‘conversational responsibility’, d.w.z. een gevoeligheid voor aannames en formuleringen die vaak ongemerkt effect hebben op de manier waarop er naar de werkelijkheid en de toekomst gekeken wordt? M.a.w. hoe zorg je ervoor dat je je niets zomaar laat aanleunen? En zou, voor de communicatie naar buiten toe, een boegbeeld van waarde kunnen zijn? Waaraan zou een boegbeeld moeten voldoen?

Toepassing: Hoe zit het met de bereidheid en de mogelijkheden om co-creatie, en de principes en de uitkomsten die daaruit voortvloeien, ook toe te passen in de dagelijkse praktijk? Hoe voorkom je dat er straks niks gebeurt met de mooie nieuwe plannen van innovatie-managers?

Kosten: Hoe zorg je ervoor dat het financieel haalbaar blijft, zowel op individueel als op collectief niveau? En hoe voorkom je dat financiële overwegingen een ‘ja, maar’-houding teweeg brengen?

Zoektocht naar antwoorden

Dit zijn geen makkelijk te beantwoorden vragen. Tijdens de sessie werd duidelijk dat co-creëren vooral een kwestie is van (samen) leren en improviseren. Dat kan oncomfortabel zijn, zeker in het begin. De ervaring is echter dat dit gevoel slijt en gaandeweg (wanneer goed georganiseerd) plaatsmaakt voor vaardigheid en enthousiasme.

Meer weten? In het Koppelkansen Traject is de zoektocht naar principes en uitgangspunten voor co-creatie al begonnen.

Door | Joeri Naus